کاوش های باستان شناسی محوطه تاریخی ولیران

مقدمه
درتیرماه سال 1385، دانشگاه علم و صنعت دماوند بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اقدام به عملیات خاکبرداری و تسطیح تپه ماهورهای بخش شرقی رودخانه تار کرد که در حین خاکبرداری و تسطیح تپه ماهورها، تیغه بولدوزر در منطقه ای که در بین اهالی به قلعه دختر، قلعه سنگی و قلعه خداآفرین معروف است به آثار یک حفره و بقایای قطعات خمره های بزرگ و کوچک و ظروف سفالی برخورد کرد. با گزارش اهالی روستای ولیران، موضوع از طریق دفتر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان دماوند و فیروزکوه به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران محول گردید و متعاقبا گروهی از  کارشناسان ارشد سازمان مزبور به محل اعزام و ضمن بازدید و بررسی مقدماتی در حفره ایجاد شده به اشیایی ازدوران تاریخی برخورد کرده و اشیاء مکشوفه طی صورت جلسه ای به نیروی انتظامی گیلاوند تحویل داده شد( لازم به ذکر است که اشیاء مذکور در طی حفاری به سازمان عودت داده شد).

بنابر اهمیت آثار مذکور، ادامه برنامه خاکبرداری متوقف و بلافاصله برنامه کاوش اضطراری محوطه تحت عنوان «گورستان تاریخی ولیران» ارائه و با همکاری پژوهشگاه و پژوهشکده باستان شناسی، مجوز کاوش صادر و هیات کار خود را از تاریخ 3/5/85 آغاز و تا 19/6/85 ادامه داد. پانزده روز اول صرف جمع آوری خاک های دپو شده توسط بولدوزر گردید و بعد از تمیز شدن محوطه و نقشه برداری، بخش تخریب شده به 12 تراشه 10*10 تقسیم و 8 تراشه O16 و O17، M14، M15، M16، N15، N16، N17  مورد کاوش قرار گرفتند.

در ابتدا تصور بر این بود که این محوطه گورستانی و متعلق به دوره اشکانی است ولی با گذشت یک ماه از کاوش، بقایای معماری منظمی متعلق به دوره ساسانی بر روی گورستان مشخص شد که بخش زیادی از آن توسط بولدوزر تخریب شده بود و در بیشتر قسمت ها فقط پی سنگی  آن باقی مانده است.این محوطه در همان روزهای آغازین کار با شماره 16118  در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

موقعیت جغرافیایی
روستای ولیران واقع در بخش مرکزی شهرستان دماوند و جزو دهستان تارود محسوب می گردد. این روستا در فاصله 4 کیلومتری شمال غربی گیلاوند، 5/1 کیلومتری جنوب شهر دماوند و در فاصله 500 متری شرق جاده آسفالته گیلاوند به دماوند قرار دارد.

محوطه تاریخی ولیران در مختصات جغرافیایی 25 درجه و 3 دقیقه و 242 ثانیه طول جغرافیایی و 35 درجه و 41 دقیقه و 303 ثانیه عرض جغرافیایی و در حدود 500 متری جنوب روستای ولیران، بر روی تپه ماهورهای میان روستای ولیران در سمت شمال، روستای شلمبه در سمت جنوب و در حاشیه شرقی رودخانه تارود قرار دارد.

گورستان اشکانی
دوره اشکانیان، یکی از محدود زمان هایی است که هیچ گونه اجبار مذهبی یا آداب و رسوم، حاکم نبوده است؛ ضمن این که ایران، به شدت متأثر از فرهنگ یونان بوده است. به همین دلایل، تدفین نیز به گونه های مختلفی انجام می گرفته است. در این گورستان، 3نوع روش تدفین دست کَند زاغه ای، سنگ چین و صخره ای مشاهده شد.

مهمترین اثر مکشوفه دوره اشکانی، گوری دست کند یا دخمه ای است که به صورت زیرزمینی ساخته شده و شامل یک ورودی به عرض 60 و ارتفاع 160 سانتی متر و یک فضای مرکزی به ابعاد 60*140سانتی متر با سه حفره دیگر در اطراف که نیم متر از آنها پایینتر است و فضاهای اطراف به صورت سکو درآمده اند. این فضاها به وسیله دیوارک های گلی تقسیم کننده از هم جدا شده اند.

فضای جنوب شرقی در جهت شرقی – غربی و به ابعاد 90*40*255 سانتی متر که در داخل آن یک تدفین و استخوان های جمع شده سه اسکلت در ضلع غربی قرار داشت. فضای شمال شرقی در جهت شمالی – جنوبی و به ابعاد 70*55*170 سانتی متر که در داخل آن یک تدفین انجام گرفته است. فضای غربی در جهت شرقی – غربی و به ابعاد 110*70*190 سانتی متر که در داخل آن چهار تدفین قرار داشت.

کف فضای مرکزی و سه فضای اطراف با یک لایه گل اندود و سطح آنها با یک لایه نازک خاکستر پوشانده شده بود. در دیوارهای اطراف صحن مرکزی گور، سه حفره (استودان= استخوان دان) یکی در زاویه جنوب، دومی در زاویه شمال و سومی در ضلع شمال شرقی تعبیه شده که در داخل این حفره ها استخوان های زیادی جمع شده است به طوری که از درون حفره جنوبی بقایای سه اسکلت انسانی (یک مرد، یک زن و بقایای اسکلتی که جنسیت آن مشخص نشده است)، از حفره شمال شرقی تعداد هفت اسکلت انسانی (سه مرد، سه زن و یک کودک) و از حفره شمالی چهار اسکلت (دو مرد و دو زن) به دست آمد. در مجموع تعداد 21 اسکلت انسانی در این گور دفن شده بود.

 از نفیس ترین اشیاء مکشوفه داخل گور، چهار ریتون سفالی و یک نمونه آمفورای سفالی است که در نوع خود بسیار جالب توجه است. سه ریتون به شکل بز کوهی و یک نمونه به شکل کفش است.از دیگر اشیای به دست آمده از این گور، هفت عدد سکه نقره متعلق به مهرداد دوم، اردوان دوم، سنتروک، ارد اول است که همراه با بقایای اسکلت انسانی به دست آمده است.علاوه بر اشیای مذکور از این گور انواع ظروف و اشیاء سفالی از جنس نقره، مفزغ و آهن شامل حلقه، انگشتر، النگو، سرنیزه، سرپیکان، زوبین، انواع چاقو، گوشواره، سگک کمربند، انواع میخ، سوزن، گیره سر و اشیای تزئینی و همچنین اشیای شیشه ای، سنگی، چوبی و قیری شامل انواع مهره های تزیینی به اشکال مختلف چاقوتیزکن و سردوک و بقایای پارچه و چرم نیز به دست آمد.

آنچه که در این گور حائز اهمیت است، وجود تدفین های مختلفی است که در طول چندین سده در داخل این این گور انجام گرفته است بهنحوی که پس از تدفین اسکلت های اولیه، به هنگام تدفین اجساد جدید، اسکلت های قدیمی برداشته شده و درون حفره های تعبیه شده در گور قرار داده می شد و 300 -250 سال مورد استفاده قرار می گرفت.

کاوش های انجام گرفته در این گشور نشان می دهد که پس از آخرین مرحله تدفین، ورودی آن با قطعات سنگ مسدود شده است.علاوه بر گور مذکور در بخش جنوبی و غربی گور نیز تعداد پنج تدفین انسانی به حالت های مختلف نمایان گردید که جهت تمامی اسکلت ها روبه سمت شمال است. از این تعداد، سه تدفین دارای سنگ چین و دو تدفین به صورت ساده درداخل زمین کنده شده است. علاوه بر تدفین های فوق در بخش غربی محوطه کاوش در زیر بقایای معماری دوره ساسانی چهار تدفین دیگر از دوره اشکانی به دست آمد که یک تدفین درد اخل خمره و سه تدفین دیگر به صورت ساده می باشد. همراه تدفین های خمره ای ساده و دارای سنگ چین به جز یک مورد که دارای دو انگشتر مفزغی و آهنی بود هیچ یافته ای وجود نداشت.

معماری ساسانی
هیات کاوش در ادامه حفاری در بخش غربی محوطه به بقایای معماری متعلق به دوره ساسانی برخورد نمود. این آثار شامل یک معبر در جهت شرقی - غربی به طول 19 متر و عرض 380-220 سانتی متر و یک معبر کوچکتر به عرض 100 و طول 170 سانتی متر در جهت جنوبی – شمالی که در شمال غربی معبر اصلی قرار دارد، می شود.

در دو طرف ضلع شمالی و جنوبی معبر اصلی فضاهای معماری منظمی مشتمل بر اتاق های متعدد مسکونی مستطیل شکل (عرض 60/2-70/1 متر و طول 4-30/3 متر؛ بزرگترین اتاق ها به ابعاد 3*10/5) بدست آمده است.این فضاها شامل پی دیوار، کف های متعدد و انبارهای ذخیره آذوقه به صورت گودال های مدور است. دیوار اصلی اتاق ها به عرض 90 سانتی متر و در امتداد معبر اصلی و سایر دیوارها کوچکتر و به عرض 70-60 سانتی متر می باشند. پی دیوارها از قلوه سنگ های رودخانه ای با گل و دیوارها با چینه و خشت هایی به ابعاد 12-10 * 44-42* 44-42 سانتی متر و به رنگ قرمز آجری کم رنگ و خاکستری (که خشت های قرمز دارای شن درشت و بسیار سست است) ساخته شده اند. از بیشتر دیوارها تنها بخشی از پی باقی مانده و سطوح بالایی توسط بولدوزر تخریب شده است. به دلیل تخریب بیش از حد، ورودی اتاق های مشخص نیست.برخی از اتاق ها دارای کف هایی متعلق به دوره های متعدد می باشند.

بیشتر این فضاها در کف دارای گودال هایی به قطر 130-70 سانتی متر و عمق 180-150 سانتی متر جهت ذخیره آذوقه هستند که به وسیله یک لایه گل اندود شده اند و از یکی از این گودال ها بقایای سوخته دانه های گندم، جو، ماش و دانه های گیاهی دیگر به دست آمد.

در کاوش های انجام گرفته بخش غربی محوطه ، هشت عدد سکه نقره مربوط به دوره ساسانی ( سه سکه متعلق به خسرو دوم) و سه قطعه استروکا یا سفال نوشته به خط پهلوی ساسانی و همچنین تعدادی مهره از جنس سنگ عقیق، شیشه و قیر طبیعی کشف گردید.از یافته های مورد توجه در این بخش یک قطعه مهر از جنس سنگ آهن است که در یک وجه آن تصویر کنده استلیزه یک حیوان دیده می شود.

از دیگر داده های فرهنگی این محوطه می توان به قطعات فراوان خمره های سفالی ذخیره آذوقه و ظروف نوع آشپزخانه ای اشاره کرد.

حاصل سخن
کاوش باستان شناسی فصل نخست در محوطه تاریخی ولیران منجر به کشف بخشی از یک گورستان با چهار شیوه تدفین (گور دخمه ای، گور خمره، گور ساده کنده شده داخل خاک و گور سنگ چین) بوده است؛ که با توجه به کشف نمونه های ظروف سفالی و هفت عدد سکه، این گورستان متعلق به اوایل دوره اشکانی است. بیشترین شناخت ما از دوره اشکانی حاصل از کاوش های باستان شناختی است که در نواحی شرقی وغربی قلمرو امپراتوری اشکانی صورت گرفته است. آثار این دوره، در سرزمین فعلی ایران کمتر یافت شده و اطلاعات ما محدود به کاوش های اندک باستان شناسی است که در نقاط مختلف ایران همچون منطقه جازموریان، قلعه ضحاک، کوه خواجه و چند منطقه دیگر انجام گرفته است.

با کشف آثار ارزشمند در منطقه ولیران دماوند باب جدیدی در عرصه تحقیقات و پژوهش های باستانی شناسی دوره اشکانی گشوده شده است. آثار نفیس و  و کم نظیر محوطه تاریخی ولیران نقطه عطفی در باستان شنای در این دوره تاریخی محسوب می گردد و می تواند به عنوان حلقه ارتباطی شرق و غرب امپراتوری اشکانی نقش اساسی ایفا کرده و خلاء اطلاعاتی ما را نسبت به این دوره در سرزمین فعلی ایران جبران کند.  همچنین با توجه به بقایای معماری به دست آمده از بخش غربی این محوطه و به دست آمدن سکه های خسرو دوم و سفال نوشته های پهلوی ساسانی، این بخش از محوطه مذکور نیز متعلق به اواخر دوره ساسانی است.

 

منبع: دماوندنامه